Khuasat pupite’n ngeina dawi mah nabia uhhi. Khuabup biakna ahi,”Tual” khua biakna, ci-in a thu pi mah mah biak piak khop na nei uh hi. Hih biak piak na pen , dawi tung pan aa thu phalam et biak piak na ahihi. A hi zong in khang masa ten khua zing leh khua vak ka bia uh hi ci hi. Tual biakna ban ah , khua zang inn lu si in, abeh a beh , a bawng a bawng in pusa biakna kici, innsungpi/baangkuapi/nuhkaa thoihna ki nei khawm hi. A beh abeh , abawng a bawng in siampi ( Tulpi) ki nei ciat hi.
- Beltung Mut Biakna
1937 kum pawl in , PuKai Thang ma kaih na tawh Sezang khua hong tung hi.A makai pa, Laisang pa ci-in, Upate pen Palik ci uh hi. Kum sim in an lak khit October kha 15 nisial in, vok (or) keel go in, pawi bawl hi. Pasian biak na ding in,innkaa ah biak buk khat lam hi.Tua mun ah biak piak na nei hi. Pawi kham ni-in inn kaa tungah mipi tusak in, Laisangpa makai in, Palikte tawh mipi’ kiimah Phaila(Pasianla) sakawm in , laam uh hi. Biakpiak na bawlsung lo buang khuang tumhi. Hih pawi kham pen kum khen pawi hi aa, inn lu si –in inn bang tung ah Pu PauCinHau lai tawh ki atlai suan na nei uh hi. Tua lai tung ah “ Hih inn sung ah zin leng kau leng, dawi mang kau mang, bum lengaileng, lutthei tum thei nawn lo ding hi.PauCinHau in laipi suangzo hi,” ci-in gelh hi. Pawi bawl hun ciang in, hih laipi suang ding in<>
- Tuiphum Pawlpi thu
Japan gal ma inPuKaiThawng, Tapidaw na ki sin a tawpkik hi. 1935 kum in Pu VialKhawHau, sang kah kawmin na tang suah a, haksatna tuamtuam hang in1938 kum in na tawp kik hi. Tatuan loin, 1944 kum the na suak kik leuleu a, khat kia bek mah a hih man in pawlpi ding zo lo hi. 1948 kumin na ki tui phum aa, 1951 kum in hun bit sia na ngah hi. 1947 kum in PuDalThang leh a innkuanpih mi(6), Nelson Sangmangpa’n inn na phiat sak hi. Tua aa ki panin, Sezang khua ahTapidaw pawl pi adding ta hi. 1948 kum ciang in , PuTunVum te nupam PuLutSong te inn kuan, Pu KhamZaThang te nupa, PuLamZam te innkuan, PuThawngKHawGin te inn kuan Tapidaw na suak hi. Haksat na tampi tak sung ah a kipsuak a om mah bang in , a lungkia a atawpkik zong om uh hi.
Tuiphum Pawlpi pen acilin, A.B.M kici a, American Baptist Mission cihna ahihi. Ei leh ei ding zo nai lo ih hih man in , America gama Pasian it a, khamang thang a it, thu-um te hongpattah, hong ma kaih ih hihi. Tu hun ciang in, ei leh ei ding zo ta ih hih man in, SezangTuiphum Pawlpi ( Sezang Baptist Church) ki cit a hi.
Tuiphum Pawlpi-in, Pa, Ta , khaSiangTho, To thum gawm Pasian khat pom a, tui phumna leh nekkhawm bawlna thupi sak hi. Nidang lai lim in, Tuphum Pawlpi te, Tapidaw kici pha diak a, tep leh muam, nek leh dawn, kham theih guih theih te a zang lo pha diak a ki ngaih sun ahihi.
- Roman Catholic Mission (R.C.M.)
1952 kum in a ki pan in, Pu SutKhawPau makaih na tawh R.C.M. pawlpi hong kiphut hi. A inn kuan un suak pah uh ahihman in, amau inn mah ah ki khop na nei uh hi. 1965 a inn phel a kipan, Pa H. ThawngPau’ inn ah biak inn neih dong ki khawm uhhi. R.C. pawlpi in Tothum Pasian khat ahi. Pa, Tapa, Khasiangtho a up banah, Topa Jesu’ nu mary tungtawn in, thu a ngen te ahihi. Taanglai Siampi ahi, Phungzite, Tangval siangthote, Nungak siangthote makai-in, biak piak na a ki nei pawl pi ahihi. Pitazu suangpi tung aa kilam pawlpi ahihi. Zunek a kikham luat loh hang, khamh luat ding deih tuan lo uh hi.
Ki tui sawp na bulphuh ahihman , nau ngek te nangawn a tui sawp te ahihi. Na ki tui sawp kei leh vantunggam na tung kei ding hi, a cit e ahihi. Mawh na nam nih in khen in, (1) mawhna lian leh (2) mawhna neu a hihi. Mawhna lian a neih lai taka a, asite vantunggam tung tehi ngei lo ding in um hi. Mawhna neu tawh a site bel a nung t alai thu um mite thu na ngetsak leh, tua mawh na neu daan ( thaman) teng a loh khit ciang in, vantunggam a tung thei ding in upna nei hi. Mawhna lian leh mawhna neu a up mah bang in, gimna lianpi ( Meikuangpi) leh Gimna neu( Pargetory) om hi, ci-in um pah uh hi. Hi bang a, Gimna lian pileh gimna neu sung tun loh theih na ding in, Phungzite tungtawn mawh sut uh hi. Tua ban ah naungek te a sih uh ciang in limbo kici mun ah tung hi, ci-in upna nei hi. Hih Limbo atung nau ngek te zonga suah tak theih na ding in a nung t alai nu leh pa te leh thu zui te in Siampite tung tawn leh Mary tungtawn in thu ngetsak leh suak ta ding hi, cih up na nei uh hi.
- Laipianpa Pa PauCinHau biakna
1953 kumin, Pu ThawngKhawGin leh Pu TunZaCin te unau makaihna tawhLaipianpa Pa PauCinHau biakna hong tung hi. A makaipi Pu ThawngKhawGin hi a, Laisangpa kici hi. A mau inn mah ah ki khopna leh pawi bawl na nei pah uh hi. Mi hong tam zawk semsem ciang in, mualtung veng kah toh ding haksa ki sa ahih man in, khualaiveng Pu KhupKhawThang inn ah pawi bawl na leh ki khopna ki nei hi. Kumsim in December kha 28 ni ta in pawi bawlna ki nei hi. Laisang pa vei hawm na tawh kumsim in pawi a ki bawl zawh na ding in, vok khawi ki khel in inn lusi in zukisa hi. Pawi bawl hun cian gin pawi sung inn lusi in, ki vak aa Laisangpa phuisam in, “ Hih inn sung ah zin leng kau leng, bumleng ailing, lut thei tum thei nawn lo ding hi. Pasian in awi nawn lo hi, PauCinHau inlaipi suang zo ho,”cih ki at laipi, bang tung tek ah suan sak hi. Pu PauCinHau pen kham tung mi teaa ding in, Pasian hong piak hi, ci –in up na nei hi. Dawi thawih phuisamna te zong zang lo I, PuPauCinHau min suangin thu ngetna bek zang uhhi. PuPauCinHau pen Pasian tapa bang in saang uh hi. A masa bel tung mut biakna pan, tulai pau leng, a piang thak teng ahi, a siang sawn teng pen Beltungmut kli ci mnawn lo in, Siangsawn Laipian Pa PauCinHau Biakna ki ci hi. Biak piak na a bawl uh ciang in zong gan tawh ki bia lo hi. Thungetna mah tawh ki bia hi. Pawi bawl ciang in, PuPauCinHau phuah late sa in, khuang kit um a, Zo ngeina bang in ki laam hi.
- Independent Christian Baptist (I.C.B)
Thu tuamtuam hang in Pu DalThang in, tui phum pawlpi pan pusuak in, 1961 kum pawl in, Independent Christian Baptist Pawlpi hong phuan hi. Hih pawlpi pen tui [hum upna bul pi mahtawh ki bang hi na pi, a suakta zaw deuh pawl pi ahihi. Zuih leh zatdan a tam zaw ki bang hi.
- ThangZaKam Baptist Church ( T.B.C)
1963 kum pawl caing in, tedim gam ah khanlawhna thak hong piang a, PuThangZaKam makaih na tawhpwlpi tuamtuam te upna gawm khawm a ki phuan pawlpi ahi, GAWMTUAHPAWLPI kici, ThangZaKam Baptist Church (T.B.C.) hong piang hi. Hih thu hang in Sezang khua Tuiphum pawlpi sung ah pawl kikhenna hong piang aa, PuLamZam te inn kuan lo buang T.B.C. ah na lut uh hi. T.B.C. pawlpi zong pung ki sa zo lo ahih man in, upna ki bat pih anai pen, E.B.C pawlpi ah 1979 kum ciang in , a pawlpi bup in lut uh hi.
- Presbyterian Church
PuDalThang in I.C.B. pawlpi ah lung kim zo lo I, 1972 kum pawl ciang in, Prebyterian pawlpi hong phut leuleu hi. A mau inn kuan bek hi a, bu cing ki sa zo lo ahih man in, 1974 kum ciangin, Tuiphum pawlpi sungah ciah kik hi.
- Evangelical Baptist Church (EBC)
1973 kum pawl a kipan, Tedim gam ah Khakhanlawh na hong tunga pawlpi a tuam tuam ki lok mah mah hi. Hih khanlawhna hang in pawl ki khen na hong piang leuleu aa, Leilum pan Dr. GoZaKham makaih na tawh 1975 kum in, Evangelical Baptist Church(EBC) hong piang khia hi. Hih pawlpi upna leh thu guilet pen Tuiphum upna leh thuguilet mah tawh a ki bang ahihi. A hi zong in, Gupna ngah na tawh ki sai in, ih hoih ih phat na, ih dik ih siamna hang hi peuh mah lo in , Pasian’ HEHPIHNA vilvel hang in, upna tawh Gupna ki ngah hi, eite gamtat pha hang hi peuh mah lo hi. Eite gamtat pha in, Pasian mai ah bel puansia bang bek hi, cih ahihi.
Sezang khau pan in Pa CinKhanPau EBC pawlpi ah na lut masa pen hi. Thu um mi ki tawm lua lai ahih man I, pwlpi ding zo nai lo hi. 1978 kum ciang in, Pa CinSianPau te inn kuan hong lut a, makaipa leh a phuankhia pa Dr.GoZaKham phalna leh tavuan piakna tawh EBC pawlpi hong ding hi. Pa CinSianPau mah makai hipah a, amu inn mah ah ki khop na nei pah hi. Mi hong tam semsem ciang in, Pa TunDoKap inn ah ki khop na ki tuah hi. Biak inn neih dong tua lai ah ki khawm suak hi. 1979 kum ciang in, Pa CinSianPau in na sepna tawh ki sai in, Thal mual khua ah piang a, Pa ThawngLianKam makai ding in ap hi.
- United Pentecostal Church (UPC)
Pa CinSianPau in a nasepna Thalmualkhua ah, Jesu bek Pasian hi, cih leh Jesu’ min tawh ki baptaiz na thu hong muh ciang in, a omnakhua Thalmual ahUPC pawlpi a din pih ban ah1982 kumin, Sezang khua ah UPC pawlpi hong ding khia hi. UPC pawlpi in Jesu bek Pasian in sang in, Jesu’ min aa ki baptaiz naleh KhaSiangTho ngah a kamtuampau nate a bullet mahmah pawlpi ahihi.
Sezang khua ah Pentecostal pawlpi kum 20 dektak bang a ki zuih tei hang in, thu um mi kitha hat zo lo ahih man inbei kik hi.
- Seventh Day Adventist ( SDA)
Hih pawlpi pen mi a tam zaw te theih na ah, voksa tang te ci-in ki thei hi. A taktak in voksa bek hi lo in, sa siang lo khem peuh a tang hi zaw hi. Sezang khua pan in, Pa ThangLianKhai, SDA a suakmasa pen ahihi. March 19, 1979 kum in, Poona a sang kah na ah na tang suah hi. 1987 kum pawl ciang in, Pu ZamLangh te inn kuan hong suak aa, Pawlpi ding in a mau inn mah aa kikhop na nei pah hi. Hih pawlpi in, Tothum Pasian khat mah pom a, a hi zong in a cil a pat a ki pan in, Pa,Ta, Khasiangtho in, a ki bang in na sem khawm uh hi. Pa hun in Pa bek, Tapa hun ciang Tapa bek, Khasiangtho hun ciang zong Khasiangtho bek in na sem a, hunthum in ki khen hi, cih thu pomlo hi. Jesu khazih hang a mi thak a suak khat in, Pasian thu kham bang in nungta ding hi, ci-in kip tak leh kho tak in len hi. Mi piang thak ih cih pen, Pasian in a suang lungtang lak khiat sak in, tua satak lungtang tung ah a guat khit ciang in, tua satak lungtang tung ah a thukham te gelh sak hi, ci-in um uhhi. Suangpek tung a ki gelh Pasian thu kham pen, ih pianthak tak ciangin lungtang satak tung ah Pasian in Khasiangtho laimal tawhgelhsa khi ci-in pom uh hi. Tua ban ah Sabbath ni pe, Pasian in tangtawng pek pan a, a mi tea a ding a, abawlsak, Topa’ni hi, ci-in um uh hi. Sabbath taang ten Gupna ngah ding cih hi zaw lo in, Gupna ngah ten Sabbath tang ding cih um uh hi. Thu kham zuih na tawh Gupna ki ngah hi cih a up loh hang in, Gupna ngah mi-in, thu kham bang in nung ta ding hi, ci-in um uh hi.
Sezang khua sat zawh kum100 sung in, Biakna nam 10 bang hong tung a, a hizong in , kum 100 cin pawi bawl hun lai tak (2004) in biakna anuai aa teng kip lai hi.
1.Tuiphum Pawlpi
2.Roman Catholic Pawlpi
3.Laipianpa Pa PauCinHau Pawlpi
4.Evangelical Baptist Pawlpi
5.Seventh Day Adventist Pawlpi.
Pawlpi tuam tuam a om tek hangin ih tup ih sawmna mun khat bek a hih ban ah, ih biak Pasian zong khat bek mah hi aa, a ki bang lin lian ahihi. Vantung gam tampi om lo hi. Sezang khua khat bek a om mah bang in,Pasian khat bek \, vantung khua khat bek, upna zong khat bek mah om hi, ci-in ih neih khop ih LaiSiangtho sung ah ki mu thei hi. A ki bang teng bek ki pawl khawm lo in, ih ki bat loh na teng mah gawm khawm aa, tha ih lak tek ding in, han ciam ciat ni. A ki bang lo pumpi tung nate a ki gawm khop ciang in, pumpi khat , mi nung ta khat a pian theih mah bang in, ih ki bat loh nate gawmkhawm a, anungta Pasian pawlpi a lam thei ding in, mimal khat ciat Topa’n thupha hong pia ta hen.
Ref:Sezang khua kum100 cin Magazine Page127-130